GaXMuDuNSeSi

Yeşilbelen köyü kürtçe ismiyle Gaxmud.  Dersim'in (Tunceli) demenan halkindan göçerek Karakoçan ilçe sınırlarına gelenlerin kurduğu bir köydür. Karakoçan sınırları içerisindeki önemli köylerin başında gelmektedir ve sadece Gaxmud'ta ikamet edenlerle sınırlı değil Gaxmudian toplumu. Mesela Çitax, Şéran, Totık, Himan, Gırbo ve Qawuman gibi köylerdede Gaxmudi olarak yerleşen onlarca ailelerden oluşan bir aşirettir. 
 

GAXMUD KÖYÜ'NÜN COĞRAFİK KONUMU

 
GAXMUD'UN YAYLALARI İlkbahar aylarinda Tat yaylasina gidilir Mayis'in sonuna kadar Tat yaylasinda kaliniyor Haziran ayi'nin ilk haftasindan itibaren Are Diyer (Tepe yaylasina) goc baslar yine burada Agustos ayi'na kadar durulur ve bundan sonraki donemler genelikle Are Ciye veya Direkt Koye donus baslar. Yine Eylul veya Ekim'in baslarinda davarlari olan koyluler Tat Yaylasina gidiyor ve genelikle Kis Aylarina kadar veya Karlar her yeri kapladiktan sonra Koye donus gerceklesir.
Haziran aynin ilk hafatsinad Are Diyer yaylasina gelen Ahali'nin bir kismi buradan Erzincan, ve Bingolun belirli Yaylalarina da gocebe olarak giderdi

TAT YAYLASI  Tat Yaylasi Sinirlari Seran, Totik, Qulendere, Girbo,Axshish, Himan koyleri ile cevrili bir yoremizdir yuzlerce senedir Gaxmud Koyunin Acisina ve kederine ev sahibiligi yapmis bir yoremizdir.
Tat yaylasinin belirli bazi bolge isim ve konumlari soyledir
Kaniya Quwe , Are Use, Are Kemn, Kaniya Bire, Beria Berte , Gahra Shillan , Gahra Are Xide , Gahra Kancik ,Neqewa Susik , Newale Xede , Gola Kafiran , Texte Siran , Helez , Merga Omerigan , Neqewa Pixelige , Are Mirali ,Are Karsiniyan , Deshta Kurbelik , bunlar sadece belirli bazi bolgelerdir ve inanin bu bolgedeki her tasin uzerinde kafami koyup yatmisimdir.

TAT YAYLASININ SULARI  Kaniya Bire , Kaniya Cirik, Kaniya Quwe , Kaniya Zuxur , kaniya Ari Kemn,

ARE DIYER (Tepe Yaylasi) Gaxmud koyune sinir olan Are Ciyeden basliyor sinirlari Qumik, Arpesi ,Kizilpar Qawuman, Zelxeder le cevirilidir

ARE DIYER'In SOGUK  SULARI Kaniya Deshte  (Kaniya Miradan), Kaniya Delavan , Kaniya Neriyan , Kaniya Delavi Gezi , Kaniya Merga Haci

ARE CHIYE  Sinirlari Gaxmud , Zelxeder ,Arpesi Ile Are Diyer le cevirilidir Gaxmud'un en yakin Yaylasi ozeligine sahiptir

SOGUK SULARI Cok soguk sulari olan guzel yaylamizin son zamanlarada fazla kulanilmadigi icin ozelikle sulari birlestirerek koye getirilmistir dolayisi ile Gaxmud'a can veren guzelim Are Chiye.

GAXMUD KOYU'NUN YORESEL DUGUN VE EGLENCE OYUNLARI

Yoreye ozgu oyun havalari
Davul zurna ile oynanan Hareketli  halay Yoreye ozgu oyun havasidir  ozelikle butun dugunlerde oynanan oyun ve halaylarin basinda geliyor yine bu oyun havasinin yoremizde bir cok yerde davul  zurna olmadigi zaman yoresel Kaval ile oynandigi bilinmektedir. Bazen Kavalin bile bulunmadigi zamanlarda Mimmik dedigimiz yoreye ozgu girtlak yapisi olan belirli kisilerin Girtlakla seslendirdigi oyun havalarin esliginde oynanir.

Yerinde    (Qeyde Sune)
Delilo 
Zekoke
Nare
Kashkashok

Bunlar yoremize ozgu sadece bir kac oyun havasidir buna benzer yoresel oyun havalarini dahada cogalta biliriz

GAXMUD'a OZGU EGLENCE OYUNLARI

Goga Cuyan    (Deynek Topu)     Bunlar bizim icin luks olan oyunlardi
Ozelikle Erkekler tarafinda oynanan oyundur genelikle Ilkbahar aylarinda evler Yaylaya gitigi donemlerde islerin yogun olmadigi donemde ozelikle esit gurup kurularak iki takim arasinda oynanan oyundur. Ozelikle Tat Yaylasi ve Are Diyer Yaylasina ozgu oyunlarimizdir. Su anda bir cok dunya ulkelerinin  Cricket diye oynadiklari oyundur.

Toto: Genelikle Sonbahar donemlerinde Evler Yayladan Koye dondukleri zaman yine Erkekler tafarinfan disarida Ozelikle Evlerin Damlarinin ustunde veya da ozel hazirlanmis harman yerlerinde oynanan bir oyundur. Yorede kulandigimiz evlerin uzerindeki Silindir uzerinde Cubuklarin Cirit misali firlatilarak oynanan oyun bir kisi tarafinda Toto soylenerek tek nefeste butun Cubuklari toplama ile baslar.

Rexco  Koyumuzun vazgecilmez oyunlari arasindan sayilir yine oyuna dahil edilen kac kisi varsa butun Cubuklarin toplu olarak kulanildigi bir oyundur.

Celik (Celik Cubuk)  Deynek Topuna benzer bir oyundur iki gurup kurularak oynanan bu oyun Goga Cuyan gibi havada tutmak yerine Elindeki Cubukla daha havada iken en az yere degmeden durdurmak.

Asik :  (Kaw'e Mihan) Olen Kuzularin bacaklarinda elde edilen Kemik parcasi vaz gecilmezlerin basinda geliyor Butun oyunlarin bas Mimaridir

DUGUNLERDE OYNANAN PIESLER

Gahe Kolo: Dugunlerde kesilen okuzun ettini bilinen belli basli ileri gelenlere dagitilmasi ve toplanan paralar ile ozelikle Genclere donemin sartlarina gore Cerez vs gibi seyleri alip beraberca eglenilmesi

Qelachi : Yoremizde ozelikle kulanilan Bakir mutfak esyalarin temizlenmesi icin Ozelikle Kalaycilardan esinlenerek oynanan oyun bir cok yoresel hatlardida benliginde tasir.

Deve  : Ozelikle Dugunlerde Gelin'in esyalarini tasimasinda esinlenerek yapilan Deve yine agzindaki azgin disleri ile Ozelikle Dugun sahiplerini ve secilmis Ileri gelenleri disliyerek bir komedi senaryosudur.

Hirch  : (Ayi) Allah korusun Allah kimseyi pencesine dusurmesin helle birde yabani Ayi ise ha birde eger Kopekler onu fazla yormussa inanin ortalik darmadagin olur Allah Muhafaza. )))))))))

Pizpiz : Iki cesit Pizpiz oyunu Oynanir bir tanesi 3 kisi arasinda oynanan oyundur digeri ise Cemaat Pizpizi dedigimiz Pizpizdir. Cemaatin ortasinda duran kisi arkadan cikan seslerden yola cikarak bulmaya calismasidir.

Xotxot : Bir yemek sofrasini andiran oyun her kesin ayaklarinin birlestigi noktada ortada olan kisiye arkadan kamci ile vurulur ve vurulan kisi Kamciyi kimin elinde tutarsa sira ona gelir.

Qamchi : Gurup halinde genelikle Yuzuk gezdirilerek ve ilk siradaki kisinin isim soylemesi ile dayak fasli basliyor elerine yedikleri kamcilardan isim uzeri tur atilarak oynanir.

Qaqla Cucu : Dugunlerden ozelikle yine disarida gurubun elindeki Cubuklar ile sagi ve solu mana ederek aslinda Dugun sahiplerini icine alabilecek sekilde tozu dumana katarak oynanir.

Goshkar :Uc kisilik ekibin ortaya koydugu oyundur Ortada iyi bir Ayakkabi Ustasi ve yan taraflarda genelikle Erkek tarafinda secilen adamlarin bacak killarinda elde edilen malzemeden yapilan Ayakkabicilik meslegidir.

Oglum Natir: Koye gelen yasli ve gozleri gormiyen ve sakkat Babanin diramini ,topladigi yardimlarla ayakta kalabilme, hasta Baba . ve Koy'un Ileri gelenleri arasindaki diyalogun urunu olan bir oyundur.

Kalkondir: Kurtlerin yilbasi olarak kutladiklari donemdir Ozelikle Aralik ayinin 25 de yorede Kalkondir , Karisi ve Koyun genelikle butun Gencleri butun Koyu gece boyu gezerek her gitigi evden bir seyler topliyarak elde edilen Seker, Un , Yag ,Cay, Sigara, vs , anliyacagin her seyi aksamdan  belirlenmis eve toplayip Sabaha kadar topladiklarini yiyerek eglenmek ve yeni yili kutlamak, Kalkondir'in yeri ozelikle Koyumuzde cok belirgindir.

YORESEL HALK TURKULERI 

Gaxmud genelikle yorenin diger yakin Koyler ile her ne kadar yoresel desek bile farkli kultur ve ozelikleri olan multikultur dedigimiz bir kulturude bagrinda tasiyor
Yoreye ozgu butun halay ve turkuler dugunlerimizden soylenir.  
Bu ve bunlara benzer bir cok Yoresel  sarkilar ozelikle dugunlerde Ikiser kisi sirasi ile seslendirir.

Gaxmuda özgü bu güzel parçayı sizler unutmayasınız diye buraya ekliyorum

GAXMUD SEWTI BI DARE

Gaxmud Sewti Bi Dare Lori lore Lori lore                                                                                                  
Gaxmud Sewti Bi Dare Lori lore Qiz Metamin

Je Derket Ciftek Yare Lori Lore Lori Lore
Je Derket Ciftek Yare Lori Lore Qiz Metemin

Derdemin Ya Kiware Lori Lore Lori Lore
Derdemin Ya Kiware Lori Lore Qiz Metamin

Gaxmud Sewti Bi Guze Lori Lore Lori Lore
Gaxmud Sewti Bi Guze Lori Lore Qiz Metamin

Je Derket Ciftek Qize Lori Lore Lori Lore
Je Derket Ciftek Qize Lori Lore Qiz Metamin

Derdemin Ya Ezize Lori Lore Lori Lore
Derdemin Ya Ezize Lori Lore Qiz Metamin

TECME NINE CACIME

Tecme Nine Cacime Daran Gere Daran Gere
Tecme Nine Cacime Daran Gere Qeytan Zere

Cinke Orte Belcime Daran Gere Daran Gere
Cinke Orte Belcime Daran Gere Qeytan Zere

Yeka Li Ser Hakime Daran Gere Daran Gere
Yeka Li Ser Hakime Daran Gere Qeytan Zere

Tecme Nine Xaliye Daran Gere Daran Gere
Tecme Nine Xaliye Daran Gere Qeytan Zere

Cinke Orte Kaniye Daran Gere Daran Gere
Cinke Orte Kaniye Daran Gere Qeytan Zere

Yeka Li Ser Zeriye Daran Gere Daran Gere
Yeka Li Ser Zeriye Daran Gere Qeytan Zere

Demenan Tarihinden ve Gunumuze Isik Tutan  Khal Hews ve Gaxmud Tarihi

Ahmet Turker

ahmetbedran@googlemail.com Bu mail adresi spam botlara karşı korumalıdır, görebilmek için Javascript açık olmalıdır

Adları
Demenan adı bazı kaynaklarda "Dedeman", bazılarında "Ademi" veya "Ademan" (Bkz. M. Ş. Fırat) şekilleri altında kaydedilmektedir. Edip Yavuz'a göre M. Şerif Fırat'ın Zilan grubunda gösterdiği "Temehoran (Temelhoran)" aşireti, Demenanlılar'dır. Demenanlılar'ın Şerefname'de "Temelhoran (Temehoran)" adı altında Celali aşiretine bağlı bir oymak olarak anıldıklarını ileri sürmektedir. Celali grubu aşiretleri Zilan konfederasyonuna dahil idiler. M. Sadık Yiğitbaş'ın "Kığı" adlı kitabında ise "Demlek" adında bir köy ve "Dem oğlu Ali" diye bir kişi ismi verilmektedir. Bu veriler Demenan aşiret adının Mamakanlar'ın veya Dımıliler'in adlarıyla ilişkisine işaret edebilirler.

Arif Yalcin gilin evinin yeri esas yerlesim yeridir
Hic bir halk ve topluluk yoktur'ki kendi tarih'ini yazmasin butun topluluklar ve halklar kendi tarihini iyi veya kotu kendisi yazmistir, Bugun insani ayakta tutan yegena direk tarihi ve gecmisidir. Insanlik Tarihi insanlik kadar eskidir. Bu gun gelisen dunya'ya donup baktigimizda karsimiza ciktan tek sey topluluklarin gecmis tarihi'dir.
Insan oglu gecmis tarihi ile var olmustur ve var olmaya devam edecektir tarihi'ni bilemiyen her kim olursa olsun Tarih sahnesinde silinip gitmeye mahkumdur.
Belkide su nada uzerimize buyuk gorevler dustugunun farkina vararak bu onemli konuyu ele almanin zamani gelmistir aksi takdirde gelecek nesillerde bizleri buyuk bir nefret ile sorguluyacaktir.
Dilimize doladigimiz veya buyuklerimizden ogrendigimiz tek kelime, Bizim Dersim'in Demenan Asiretinde gelip Gaxmud Koyune yerlesmemizdir. Ve senelerdır bunun ıcın ımkanlar elverıslı olmasına ragmen hıc bır arastırma veya bılgıye ulasmadan boyle surup gıdıyor bu durum.
Bir rivayete gore Demenan asiretinden ayrildiktan sonra ilk once Qilotiyan koyune gelip yerlesen Gaxmud Koyu'nun kurucusu ve Dedesi KHAL HEWSH belirli bir zaman sonra yine Qilotiyan koyunden goc ederek gelip Gaxmud Koyunu'nun temellerini atmistir. Ilk olarak koyun ortasinda bulunan Camii'nin hemen yan tarafinda Arif Yalcin beylerin evinin yeri ilk konaklama yeri olmustur, yine bu sure zarfinda (OWA KALAN Zilfi Mehmeli) gilin evinin bulundugu KALAN mahlesi ozelikle aile ve belkide donemin yakin cevresi tarafindan Ambar olarak kulanilan mekandir.
Yine bu donemi dogruluyan ve yaslilarimizin da dile getirdigi gibi Koyun icinde bulunan derenin hemen yan tarafinda Husanlilar Mahlesine giden yolun sol alt tarafinda, ahir olarak kulandigi barinagin kalintilari hala mevcutdur.
Gaxmud'un ormanlik bir alan olusu kosulsuz Khal Hewsh'e kolay yasama sansi vermistir.ve hata anlatilanlara gore Demenan asiretinden , Khal Hewsh'in pesinde gelip onu tekrar asirete geri goturmek istiyen yakin akrabalari eli bos geri gitmislerdir. Buradan anlasildigi gibi Khal Hewsh Gaxmud'un ucsuz bucaksiz ormanlarindan faydalanarak donemin yasama en uygun yer oldugunu ve dolayisi ile hayatini burada surdurmeye karar verdigini Yakin cevresine soylemistir.

Khal Mem ve Khal Ferat Grubu Aşiretleri
Areyliler'in Pülümür'e Nazımiye, Kirik'ten geldiklerini söyleyen Pülümür'ün Arilli (Arıllı) aşireti yaşlılarından birinin anlattığına göre, Dımılki konuşan bütün Dersim aşiretleri Khal Mem ve Khal Ferat adlarında iki kardeşten türemişlerdir. Bu gelenek başka yaşlılar tarafından da dile getirilmektedir.
Haceri köyünden olup şimdi Köln'de oturmakta olan Alan'lı bir yaşlı Khal Mem ve Khal Ferat hakkında bir soruyu şöyle yanıtlıyordu:
"Khal Mem'le Khal Ferat, Momın (Muhammed)'ın oğullarıdır. İki kardeştirler. Nereden geldikleri belli değil. İlkin gelip Nazımiye'ye yerleşirler ve orada ölürler. Khalmem'in mezarı (türbesi) Nazımiye'nin Khalmem köyünde, Khal Ferat'ınki ise Nazımiye'nin Geriş köyündedir".
Dersim ulusal geleneği ve tek tek aşiretlere ilişkin rivayetlerden ve bilgilerden hareketle Khal Mem ve Khal Ferat olarak tanımlanan gruplara dahil bazı aşiretleri saptamak mümkündür.
Kalmem-Kalferat geleneğinde referans verilen Erken Kalmem ile Şah Hasan-Seyit geleneğinde sözü geçen Geç Kalmem (Seyit, Kalemamsor) sık sık birbirine karıştırıldığı için, Kalmem grubunda anılan aşiretlerin bazısı Eski Dersimliler'e, bazısı da Geç Dersimliler'e ait olmalıdır.
Bu noktayı akılda tutmak koşuluyla bu gruptaki aşiretlere kabaca değinebiliriz.

Kalmem Grubu
Khal Mem grubu aşiretleri Dersimliler'in Domanê Khalmemi dedikleri aşiretlerdir. Bunların erken tabakası Mamakan (Çan) orijinlidir. Daha geç grubu ise Seydanlılar adıyla bilinenlerdir.Sade halkın ve geleneğin ilk elde bu gruba dahil gösterdiği aşiretler şunlardır: Şıxmamed, Demenan, Alan, Lolan, Areyli, Haydaran ve Karsan.
Bu yedi aşiret en yoğun olarak Eski Dersim olarak tanımlanan bölgede ve bu bölgenin sınırlarında bulunmaktadırlar. Bunlara Jandarma Umum Kumandanlığı yayınlarından olan Dersim başlıklı kitapta Dersim aşiretleri arasında verilen Puh-Pug (Puğ-Puhar) aşireti de ilave edilebilir. Bahtiyar aşiretinin ve Geç Dersimliler arasında anılan başka bazı aşiretlerin de gerçekte bu gruba ait olduklarını sanıyorum.
Mursaye Ape Sılemani, Şıxmamed aşiretine mensup bir halk ozanıdır. Yaşı yüzü aşkındır. Bizzat kendisinden bu aşiretin geleneğini dinlemiştim.
O'nun anlattığına göre bu kabileler onlara adlarını veren beş kardeşten türemeler. Bu beş kardeş Nazımiye'nin Khalmem köyünden dağılmışlar. Bir kısmı orada (Harige'de) kalmış, geri kalanı Khalmem'den ilkin Vanarız'a, burası kendilerinden zorla alınınca da oradan bugünkü Şıx-Mamed yöresine gelip yerleşmişlerdir. Bu bölgeyi Dem (Demo) adlı bir ‘Ermeni'den zor yoluyla aldıkları rivayet edilmekte ve bunun öyküsü de anlatılmaktadır. Demo adının Demenanlılar'a referans olabileceğini sanıyorum. Yani Ermeni diye göndermede bulunulanlar da aslında yine Khal Mem grubuna dahil olan kardeş bir aşirettir.
Şıxmamedliler'in Khalmem yöresinden geldiklerine ilişkin bu rivayet, Şıx Mamed aşiret adı, bu aşiretin Mamku adlı kabilesi ve gelenekte Domanê Khalmemi (Khal Mem Oğulları) aşiret grubunda sayılmaları ile birlikte ele alındığında onların Mamanlar (Mamakanlar)'la veya Geç Kalmem'le ilişkili oldukları anlaşılıyor. Büyük olasılıkla bu iki tabakanın bir karışımıdırlar.
Buyuk bir olasilikla Nazimiye'nin Khalmem koyundeki bu bes kardesin ayrilisi ve bunlardan biri aslinda Khal Hewsh oldugu buyuk bir olasiliktir, cunku Gaxmud'un kurulusu en azinda 1700 lara tekabul etmektedir  ve buda yukaridaki bulgulari kanitliyor ve bu nedenle yukarida da belirtildigi gibe Khal Mem Gurubundaki Demenan Asiretinin'de icinde bulundugu goc dalgasindan Khal Hews Demenan Asiretinden kopup farkli bir alani secmistir. Khal Hews Nazmiyeden Goc edip  Gaxmud koyune gelmis olabilir ve  buyuk bir olasiliktir.
Kendi kisisel dusuncelerimi ortaya doktukten sonra boyle bir buluguyu elde etmek pekte zor olmayacaktir ornegin Ben Babamdan geriye en az 7-8 Baba geriye gitigimde ornegin  Ahmet, Yusuf' un ogludur , Yusuf Ali'nin ogludur Ali Zulfu'nun ogludur Zulfu, Quwe'nin  ogludur vesaire gibi uzatilip gidebilir bile ki bu ancak Simanlilara veya  Simanlilarin dedesi Sheyine tekabul edebilir ve  denk gelebilecek duzeydedir.
Buradan yola cikarak her bir Baba'nin ortalama yasadiklari yaslarini goz onunde bulundurursak ki  bu 7-8 Baba'nin tumu Gaxmud' a yasamini surdurmustur ve buda yine en az ortalama 4 asira tekabul etmektedir. Ve buda Khal Hewsh'in Demenanlardan ayrildigi doneme denk gelebilecek noktadir. Yine bir baska sekilde ele aldigimizda ki bilinen bir gercekligi inkar edemeyiz Bilindigi gibi Gaxmud'un Alevi bir mezhepteb geldigini buyuklerimizden duymusuzdur ve bilinen yakin bir tarihe kadar Koyumuzu ziyaret eden bir suru Alevi Mezhep ve geleneginden gelen Seyitler yakin tarihimize kadar Koyumuzu ziyaret etmsilerdir Seyitlik kurumu ki gunumuzde hala yorede buyuk bir halk tabakasini temsilen varliklarini surdure gelmistir ve zamaninda  Koyumuzude kapsadigini biliriz. Yine buyuk bir olasilikla Suni mezhebinin geliserek yoremizde yayilmasi ile beraber Yine Atalarimizin Sunilik mezhebine gecisi ve buyuk bir cogunlukla boyle bir tercih yapmalari ayri arastirilmasi gereken bir konudur.
Yine burada belirtmekten yarar vardir ozelikle Khal Mem gurubundan gunumuze buyuk ilim adamlarinin geldigi ve hala Halk arasinda Ocak olarak bilinen ilim yuvalari bulunmaktadir ve bunlardan ornegin Duzgun Baba Efsanesi basli basina  buyuk bir Zaat oldugunu her kes bilir.
Alan, Areyli ve Şıxmamed aşiretlerinin geleneklerinde ortak bir nokta dikkati çekmektedir. O da bu aşiretlerin bugün yaşadıkları daha içerilerdeki bölgelere Nazımıye'nin Khalmem adlı yerleşmesinden hareketle dağıldıkları ve Khal Mem grubuyla ilişkili olduklarıdır.
Dersim'in Şeyh Hasan-Seyit (Khalemamsor) geleneğinin bir versiyonu da bu iki grubun birbirinden Khalmem köyünden ayrıldıklarına işaret etmektedir.
O halde Dersimliler'in en azından bir tabakası ilk gelişinde Nazımıye'nin Khalmem adını da verdiği Duzgı Bava çevresine yerleşmiş ve buradan dağılmıştır. Duzgı Bava'nın bütün aşiretlerin kâbesi olarak tanınması bu ortak geçmişle ilişkili olabilir. Bu dağın eteğinde Ocağê Khalmemi (Khalmem Ocağı) adını taşıyan kutsal bir mekân (ocak) da mevcuttur.
Duzgın'ın asıl adı Dersim Geleneği'ne göre Şah Haydar'dır. Domanê Khalmemi grubuna dahil gösterilen Haydaran aşiretinin isim babası belki de bu Şah Haydar (Duzgı Bava)'dır. Nitekim geleneğimizde Haydaranlılar'ın koruyucu tanrısı veya atası gibi tanıtılan Jêlê aynı geleneğe göre Şah Haydar (Duzgın)'ın bacısıdır. Kızıl Kilise (Nazımiye)'nin bir dönemler Aydaran/Haydaran adıyla bilindiğini de not etmeliyim.
Dersim'in ulusal cedleri olan Khal Mem-Khal Ferat ikilisinin yanısıra, bazı Dersim aşiretlerinin cedlerinin, tanrılarının ve ziyaretlerinin de tek tek sayıldığı bir Dersim halk deyişinin bazı versiyonlarında Şıx Mamedliler'in ceddi Khal Ferat olarak anılır.

DUZGUN BABA

(Yeri gelmisken burada Duzgun Baba'nin efsanesi anlatmamak aslinda ihanet olabilir diye dusunmekten kendimi alamadim ve bu vesile ile hepimiz beraber bu Aziz Zaati tekrardan taniyalim.)
Şah Haydar Seyyit Mahmud-i Hayraninin oğludur. Zeve yakınlarında bulunan Zargovit tepesinde hayvanlarını otlatmak için bir ev yapar. Burada hayvanları ile meşgul olur.
Kışın zemherinde keçilerinin gayet güzel beslendiklerini gören Seyyit Mahmud-i Hayrani "Acaba Şah Haydar bu kışın ortasında bu hayvanlara ne yediriyor ki hayvanlar bu kadar güzel besleniyorlar. "Diye merak eder ve Şah Haydar ile hayvanların bulunduğu yere gider. Bir de bakar ki Şah Haydar elindeki çubuğu hangi meşe ağacına değdiriyorsa ağaç hemen yeşeriyor.Taze süsleniyor,keçilerde bu filizlerden yiyerek besleniyor.
Seyyit Mahmud-i Hayrani durumu görünce sesini çıkarmadan geri dönmek ister. Ancak o sırada bir keçi,bir kaç kez üst üste hapşırır. Şah Haydar da ne oldu Babam Derviş Mahmudumu gördün ki bu kadar hapşırırsın, der ve arkasına baktığında babasının kendisine görünmeden gitmek istediğini görür.
Babasına bizzat ismi ile hitap ettiği için utanır mahcup olur.Mahcubiyetinden kaçıp halen Düzgün baba dağı olarak söylenen bir tepeye çıkar ve burada mekan tutar.(Rivayet olunur ki Şah Haydar babasına ismen hitap ettiği için Mahcubiyetinden ötürü kaçtığı zaman ayağında kışın karda giyilen hedik veya lekan varmış.Bu hediklerle Zargovitden Düzgün Baba tepesine kadar (takriben 5km) üç adım atmış bastığı her yerde hedikler taşa iz bırakmış ve bu izler hala durmaktadır.)
Bir iki gün eve gelmeyen Şah Haydarın annesi endişelenir. Durumunu öğrenmesi için babasına rica eder. O da yanındaki müritlerine gidin bakın bakalım bizim Şah Haydar ne alemde? der.
Müritlerinden birkaç kişi bu 24500 m. yüksekliğindeki dağın tepesine çıkıp Şah Haydar ile görüşürler. Durumun iyi olduğunu her hangi bir sorununun olmadığını öğrenirler ve tekrar Zeveye dönerler. Seyyid Mahmud-i Hayraniye durumu düzgündü merak edilecek herhangi bir şey yoktur.Selam ve hürmet eder ellerinizden öper derler. (Bu işi düzgündür sözü dilden dile dolaşır ve asıl adı Şah Haydar olan bu zata artık bir süre sonra Düzgün Baba olarak bir isim atfedilir. O günden bu güne Düzgün baba olarak söylenir.) Bugün de dahi halk şifa bulmak için Düzgün Babaya gider
adaklar adar ve ziyaret eder.

Ruhu Sahd Olsun
Kuşkusuz ki, tek tek her aşiretin bağlı bulunduğu tabakayı saptayabilecek durumda değiliz. Burada yapacağımız şey geleneğin yukarıdaki analizinden ve diğer bulgulardan ve ipuçlarından hareketle zamanla rafine edilecek taslak bir fotoğraf çıkarmaktır. Bu fotoğraf hatalar içerebilir, kimi kısımlarında yeterli netlik olmayabilir. Bunu doğal karşılamak gerekir, çünkü bu fotoğrafı çıkarırken eldeki bilgi ve bulgular tarafından sınırlandırılmış bulunuyoruz. Veriler çoğaldıkça burada yapılan tasnifin daha da işlenip olgunlaştırılması gerekir.
Eski Dersim Aşiretleri (Khal Mem-Khal Ferat grubu aşiretleri):
Bu yazının ilk iki bölümünde en azından kısmen bu gruba dahil olduklarını söylediğim aşiretler ile üçüncü bölümündeki Osmanlı kayıtlarında geçen Çan'lı ve Man'lı aşiret adları biraraya getirilirse bu tabaka hakkında kabaca bir fikir edinilebilir:
Şıxmamed, Demenan, Alan, Lolan, Areyli, Haydaran, Karsan, Birman, Saltuklu, Haran (Hıran), Hormekli, Ferhat, Pahlı, Derejan, Kuzuçan, Çanbegan-Canikan, Çan/Açan/Ocanlı/Palçanlı/Tırcanlı, Man/Manasoğlu/Mameki/Mamıki/Mamekanlı (Çan veya Man'lı bu son adlar için bu yazının Üçüncü Bölümü'ndeki Osmanlı kayıtlarına bakınız), vd.
Tarih Boyunca Türk Kavimleri adlı kitabında Edip Yavuz'un ‘Dersimli Topluluğu' içinde saydığı aşağıdaki 24 aşiretin hepsi değilse de büyük bölümü bu grupla ilişkilendirilebilir

Yararlanilan Kaynaklar
Dersim", Jandarma Umum Kumandanlığı
M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi
Edip Yavuz, Tarih Boyunca Türk Kavimleri
M. Sadik Yigitbaş, Kiğı

DERSİM AŞİRETLERİ 
SEYFİ CENGİZ
Khal Hewsh, isim olarak tek basina, Gaxmud koyu'nun kurulusu ve bu gunlere gelmesi, elimizdeki tek kaynaktir. Buradan yola cikarak geriye donup baktigimizda her hangi yazili bir material bulunmamaktadir. Bundan dolayi imkanlarim dahilinde ulasabildigim her yere ulasmaya casiltim ve nihayetinde boyle bir tablo ile karsilastim ve sonuc itibari ile siz Degerli Gaxmud'lularala bunu paylasmak istedim
Demenan Asiretti gercekten Dersimde belirli bir yeri olan bir Asirettir yine Demenan Asireti icinde bir cok Ezbet ve Kabilelere ayrilmistir. Demenan Asireti son donemelerde bile isminde cokca soz edilen bir Asiretir.
Ozelikle 1938  Dersim Direnisinde buyuk bir direnis sergilemis ve bir oncu guc olarak varligini surdurmustur.
Bu konuda bir cok rivayet muevcuttur bunun yaninda yine Demenan Asiretin'den bir cok kisi buyuk destanlar yazmistir yine burada belirtmekten yarar vardir 1938  Dersim direnisi ve Demenan Asiretinin direnisinde bizim Gaxmud  koyu olarak hic bir sekilde direnisin icinde yer almamistir. Demenan Asireti sadece bir koy ile sinirli degildir yine Demenan Asiretin yorede bir cok Koy uzerinde nufuzu ve etkinligi bulunmaktadir.
Demenan Asireti İç-Dersim'deki Yerleşmeleri (Köy, Köm, Mevki)
Azgu
Arekiye
Bor
Giniyê
Bor-Giniye
Xuloz
Gêwreke
Hêgao Pil
Xozmerage (Meraga Xozu, Hozmerek)
Paga Alê Demi
Thime
Zımê Guli
Kurvak
Çola Ulasu
Kırık
Çhemê Şêrxanu
Harşiyê (Harşiya Lolu)
Khêla
Vıle
Sagır
Gaxmu/Gaxmud
Salvenk
Merga Çeqerê
vd.
Demenan Asiretinin Uzerinde etkinligi olan Koylerden biri Gaxmud veya bir diger ismi Gaxmu olarak hala varligini surdurmektedir yine Bu Gaxmud koyunden Koyumuz ile cok sicak olmasada belirli bir iliski soz konusu  olmustur ve bu iliskilerin basinda |yine Sile Pite isminde ve ayni zamanda Demenanlilarin bas savascilari olan kisinin ismi gelmektedir ve hata bir iki sefer Gaxmud koyune gelisi vardir ve yine bir gelisinde Gaxmud lular buyuk bir deger vererek buyuk bir misafirperverlik sergiliyerek ona sahip cikmistirlar ve hata Gaxmudlular kendi arasinda her aileden bir veya iki kucuk bas hayvan topluyarak Sille Pitte'nin onune koyup oylesine onu ugurlamislar.
Demenan Asiretinin guvenligi ile sorumlu Qol dedikleri, Asiret guvenligini sagliyan gucleri ile amansiz savascilardan olusan savasci kesim Dersim tarihinde buyuk izler birakmistir.
Demenan Asiretinin buyuk savas ustasi olan Sile Pitte yine ayni zamanda Qol basi olarak Demenan Asiretinin guvenliginden sorumludur ve. Bu gelenegini yakin bir zamana kadar devam etiren Koyumuz Ozelikle Agalik donemine gecisi ile beraber bunu had safhaya cikarmsitir. Asiret guvenligi ile sorumlu olan kisiler her zaman varliklarini gostererek yakin tarihimize kadar gelmistir. Qol olarak halk ve yore tarafinda adlandirilan guvenlik kollari yine Aga tarafindan belirli kisilerin secildigi, Gozu Acik ve cesur kisiler gorevlendirilmistir buna ornek olarak Keke Ecem Aga, Zilfiye Hemzi, gibi Halkin arasinda buyuk bir sayginligi olan kisilerdir.
Khal Hewsh den bize kalan ve yine yoredeki butun Beylik ve Agalik gibi kurumlardan nasibini alan Gaxmud belirli bir donemden sonra geliserek bu gunku halini almistir. Daha onceki arastirma yazisinda belirtigimiz gibi Gaxmud esas itibari ile 5 Ana ezbetten buyuyerek bu gunku haline gelmistir, Bunlardan kalabalik bir nufusa sahip olan Simanlilar, Basta Usanlilar, Husanlilar, Bertanlilar, Bajariyanlilar, Kalanlilar, Ecemanlilar,  ve buna Cetanlilar da dahil hepsi bir aileden ayrilarak buyuk bir nufusu teskil etmektedir ve hepside Dedeleri Sheyin'in evlatlaridir, nihayetinde 7 veya 8 babadan birlesiyor.burada belirtmekten yarar vardir, Bajaryanlilar Simanli  olmak ile beraber Bajariyain ( Bajar) Sehirli anlaminda) Sehirli bir bayanla evlenen Ismail dede Bajariyan ismini buradan almaktadir.o gun bu gundur hep Bajariyan olarak aniliyorlar.
Yine Gaxmudun kurulusunda yer alan Meshan  Ezbetinin Dedesi, o donemde yine Khal Hewsh ile beraber Demenan Asiretinde ayrilip gelmistir ve hata bir deyime gore isminide buradan almistir esas isminin yerine Khal Hewsh tarafina kendisini  Meshe bi Mesh veya bir baska deyisle Khal Hews in yaninda ona yardim eden biri oldugu soylenmektedir  bilindigi gibi Meshin, Turkce karsiligi yuru veya cabuk yuru anlamindadir buda onun Khal Hewsh ile beraber uzun yolculuga ciktigi zaman bile Khal Hewsh'in ona bu ismi taktigini basli basina kanitliyor.
Demenan Asiretinden olmayan, ve cok eskiden beri yine Gaxmud'a yerelsen Xidan ezbetinin'de aslinda Milan halkinda oldugu soylenmektedir. Bilindigi gibi ozelikle o donemlerden Kabileler, Khal Hewsh'in yaptigi gibi ki nasilki Demenan'lilardan ayrilip Dersimden goc edip gelmisse, bu ve buna bezer baska Gocebe Kabilelerde olmustur. Boylesi bir Gocebe olayinda Milan halkindan oldugu soylenen bir Gocebenin konakladiklari konaklama yerinde biraktiklari bir Bebegin, Gaxmudlular tarafina bulunarak buyutukleri soylenmektedir. Buyutup evlenme cagina gelen bu kucucuk Bebegin bir Gaxmudlu olarak Gaxmud tarihinde buyuk fedekarliklara imza atmis bireyleri yetistirmesi inkar edilemez. Ornegin bir (Zilfiye Hemzi ve ayni zamanda oglu Eli Efendi gibi ve daha da nice  buyuk kisilikler cikarmsitir. 

 Mire Zekrate (Zekrat Beyligi)
Her ne kadar Avrupaya'ya yayilsak bile Donemin ve yorenin butun kulturunu, ve butun izlerini hala surduren Gaxmud halki, Yorede belirli  agirligi olan bir Asirettir. Gunumuzde bile Gaxmud'un hala o eski Gorkemliligi ve Sayginligi ile anilmasi bizleri bir o kadar daha Gaxmud'a sahip cikmaya yonlendirmektedir.
Butun halklarin tarihinde buyuk izler birakan Bireyler olmustur Ama Gaxmud tarihi her ne kadar Yazili bir belge olmasada gunumuze kadar bir destan gibi dilden dile dolasarak bizlere kadar ulasan ve Gaxmud'un cikarlarini her zaman kendi cikarlari uzerinde tutan, ve buna ozelikle koyune Agalik etmis Ecem Aga gibi bir Aga'nin oglu bile yeri geldiginde Gozunu kirpmadan olumun uzerine cok rahatlikla gidebilmistir.
Ornegin gunun birinde Yukarida ismi belirtilen (Mire Zekrate) evinin etrafi yuksek bedenler ile kapali ve cok buyuk  titizlikle korunan ve hata uc metre yukseklikteki duvarin uzerinde Mire Zekrat'e nin intikam amacli Koyunlarini disari cikartarak getiren Gaxmudlular buyuk bir olaya imza atmistir bundan dolayidirki Mire Zekrate  Ecem Aga' ya bir haberci yoliyarak Ecem Aga'dan iki adamini yolayip Mire Zekrate'yi ziyaret etmelerini ister. Bunun uzerine Ecem Aga Oglu, Kek'e Ecem ve yanina yine Xidan ezbetinde Zilfiye Hemzi'yi vererek Mire Zekrat'e yi ziyarate gonderir. Buradan belirtildigi gibi bir cok Mir, Bey ve Aga'nin farkli sekillerden biri birirni sinama taktikleri, veya her zaman yeri geldiginde kaba guc ve yeri geldiginde sozlu olarak kendilerini baskalarina Kabul etirme de diyebildigimiz bu durumlar farkli alanlarda bile olsa etkileyici olmustur. Bunun uzerine yola cikan Kek'e Ecem ve en az yine onun kadar guclu sozunun eri ve guvendigi arkadasi Zilfiye Hemzi yola cikarlar.
Mire Zekrate'nin evine yaklastiklarinda ne ile karsilasacaklarini cok iyi bilen bu guclu iki adam ayni zaman Butun Gaxmud'unda sorumluluklarinin omuzlarinda olduklarinin bilincindedirler.
Sunuda belirtmekten fayda vardir Zulfuye Hemzi Gaxmud koyune 30 seneye yakin bir zaman Muhtarlik etmis ve gozu tok, cok ama cok misafirperver bir kisiligide sahip oldugunu bilmemizde yarar vardir oyleki yolda gecen her kim olursa olsun ona seslenerek muhakak bir seyler icirip yedirdikten sonar yolcu edermis.
Zilfiye Hemzi'nin lakabi Quro yani (Kor) dur aslina donemin Qol dedikleri ve Asiretin guvenlik birimlerini olusturan guclerdir bir anlamda. Zilfiye Hemzi ve Kek'e Ecem  Mire Zekrate'yi ziyarete giden bu iki cengaver insan yolda giderken ozu ve sozu ile bir birlik olustururlar Kek'e Ecem arkadasina soyle buyuruyor, (bak diyor biz gidecegiz ve Mirin bize gosterdigi yere oturup her ne kosulda olursa olsun Ayagimizdaki Cariklari cikarmiyacagiz,(biliyorsunuz Carik deriden el ile dikilen yoreye ozgu bir cesit ayakkabidir) Elimizdeki silahlari her kosul altinda birakmiyacagiz, Onumuze hangi yemekten gelirse gelsin birinci lokmayi ben alacam ve ikinci lokmada sen tabagin altini temizliyeceksin, ve hemen akabinda Mir Hazretlerine emirlerini sorup kalkacagiz ve nihayetinde Eve yaklastiklarinda Mire Zekrat'e nin cok azili iki kopegi oldugunu ve bunlarin zincirler ile bagli oldugunu bildiklerinden olmali ki Kek'e Ecem Arkadasina diyor Qur'o anlasilan bizim  Eve yaklastigimizi gorecek olan Mir o  azili kopeklerini uzerimize saldiracak ve ben birinci kopege bir tane vuracam ve yere dusecek ve ayni sekilde sende ikinci Kopegi bir darbede yere yatiracaksin.
Nihayetinde eve yaklasan iki yayanin geldigini goren Mire Zekrat'e kopeklerin zincirlerini cozuyor ve hemen etrafinda bulunan adamlarindan biri gelenlere seslenerek, yere oturun Kopekler size zarar vermesin diye sesleniyor bu arada sunuda belirtelim, genelde kopek saldirisina ugrayan her kim olursa olsun yere oturarak kendisini kopeklerin saldirilarindan muhavaza edebiliyor. Tabii dogal olarak kopekler cok saldirgan olduklari icin Kek'e Ecem bir darbede Kopegi yere deviriyor bir bakiyorki Zilfiye Hemzi'nin darbesini alan ikinci kopek coktan yere devrilmistir bile.
Mire Zekrat'e nin makamina vardiklarinda kalabalik bir cemaat kitlesi Mirin etrafinda oturduklarini gorurler, onlara gosterilen yere oturuyorlar ve yolda konustuklarini harfiyen uyguluyorlar. Cariklari'ni ayaklarindan cikarmadan gosterilen yere oturarak elindei silahlarini omuzlarina dayiyarak Mirin emirlerini bekliyorlar Nihayetinde yemekler geliyor ve Kek'e Ecem birinci lokmayi aldiktan sonra tabagi Zilfiye Hemzi'ye veriyor ve Zilfiye Hemzi ikinci lokmada tabagini temizliyerek kenara birakiveriyor bu durumu gozleri ile goren Mire Zekrat'e Kek'e Ecem ve Zilfiye Hemzi'nin yemek yeyislerini seyir etikten sonra, ve hemen Kek'e Ecemin Mire Zekrat'e ye donerek Saygi deger Mire Zekrat'e bizi emir buyurmussunuz ve biz buradayiz emrinizi alalim ve yola cikmamiz lazimdir deyisi ile Mir yerinde kalkarak, Ben sadece Gaxmudlu Ecem Aga yi ve adamlarini tanimak istedim baska bir emirim yoktur, basim uzerine, yolunuz acik olsun dedikten sonra adabina uygun bir sekilde vedalasirlar.  Ve sonrasi Mirin kendi soylemi soyle olur Benim boyle iki Cengawer adamim olsun baska hic bir sey istemem diyecektir bu hal ve hareketleri ile Mire Zekrat'e onlara hayranligini gizlemeden dile getirir. Ve akabinda etrafindaki bulunan Cemaat'e soyle der evet ben simdi eminimki bu Cesur insanlar ancak belirtilen seyleri yapma cesaretine sahiptirler.

KESHKE XWIR OLARAK BILINEN KARER AGA'SI Ve KEK' E ECEM OLAYI
Kek'e Ecem, basli basina romanlari hak eden bir kisiliktir. Mutevaziligi ve yigitligi her zaman onun icin vazgecilmezlerin basindadir.
Kor bir kursunun Kek'e Ecemi nasil alip goturdugunu, ve nelere mal oldugu asikardir boylesi bir Babayigitin yakin cevresi ve Koyu icin canini nasil ortaya koydugunu aslinda ayri bir arastirma konusudur.
Yakin  ve komsu koy olan Karsini'den yakin dostlarinin yardimina kosan bu Cengawer adami kaybeden Gaxmud Koyu ayni zamanda buyuk bir degerinide yitirmistir.
KARER li Asiretlerin, Karsini koyu ile olan bu Husumetli olayin ardindan Kek'e Ecemden ve Gaxmud'tan  yardim istenir Ve Kek'e Ecem yine en az onun kadar cesur ve Babayigit olan Meshan ezbetinden Heciye Sile ile beraber yola cikar.
Karer li Asiretin Kervani'nin gectigi Merga Direj  dedikleri alanda ve yine ayni zamanda Oxirbasi  mevkiisinde kervanin gececegini tahmin ederek belirli noktalara Guvenlik kolundaki kisiler yerlestirilir ve Kervan'in gececegi noktaya pusu atilir.
Bilindigi gibi gecmis donemde ulasimin bu kadar kolay olmadigini goz onunde tutarsak ve yine guvenlik acisinda genelde Asiret Agalari veya Buyuk kabilelerin her kosulda bir yerden baska bir yere gitmeleri gerektiginde Ozelikle Kervan'lar ile yolculuk ederlerdi. Bu sekilde hem guvenlik acisinda ve hemde yolculuk aninda Kervandaki her kes bir boluk veya bir Asiretin sembolu olarak hareket eder ve anilirdi.
Bu husumetli durumdan Kek' Ecem Yakin komsu koyden olan Asiret'e yardim etigi bir sirada buyuk bir catisma cikar ve Kek'e Ecem olay yerinde vefat eder. Yakin arkadasi Heciye Sile yakin arkadasinin aci kayibi ile koye doner.
Belirli bir zaman sonra Yine Keshke Xwir Denilen Karer Asiretin'in Aga'si Kek'e Ecemin olum haberini aldiktan sonra yapilan buyuk bir yanlisi duzeltmek icin elinden gelen her seyi yapmaya calistigi ve ayni zamanda Ecem Aga ve dolayisi ile Gaxmud'u karsisina almak istemedigi ve nihayetinden Karer Agasi oz Oglunu yanina alarak Ecem Aga'nin evine gelerek Ecem Aga'ya durumu anlatir ve eger Ecem Axa isterse Kendi Oglunun intikamini bu sekilde telafi edebilecegini soyler ve nihayetinde Ecem Aga,  Karer Agasini buyuk bir misafir perverlikle misafir eder ve sonucta kalkip Karer Agasinin Ogluna bir  silah vererek onu sevgi ile kucakladiktan sonra Buyuk bir buyukluk ornegini gostererek onu Oglu gibi kabul eder ve boylece buyuk bir ornek davranisin sahibi olur.
Aslinda yukarida deginilen olaylar sadece bir iki olaydir bu ve benzeri olaylar Gaxmud tarhinden hep var olmustur ve belkide olmaya devam edecektir.
Yine yukarida belirtilen Demenan Asiret Liderlerinin ozelikle Sile Pite gibi kisiliklerinin kisilik ve savascilik bakiminda ele aldigimizda Yine Gaxmud olan koyumuzde tarihinden bu gune kadar Nice Savasci insan icinden ciktigi bir asikardir ve  hala izlerine rastlamak mumkundur. Ve bu basli basina Demenan lilarin dolayisi ile Gaxmud'lularin  ne kadar savasci oldugunu gozler onune seriyordur.